خزینةالاصفیاءخزینة الاصفیاء، تذکره فارسی درباره احوال بزرگان اولیا و مشایخ صوفیه ، نوشته غلام سرور لاهوری (۱۲۴۴ـ۱۳۰۷) می باشد. ۱ - معرفیتألیف آن در ۱۲۸۰ آغاز شد و در شوال ۱۲۸۱ به پایان رسید. مؤلف مادّه تاریخ های « مقدس خزینه ابرار » و « مخزن اسرار گنج اولیا » و « خزینه خوب » را برای آغاز کتاب و « خزانه خوبی » را برای پایان تألیف سرورده است. [۱]
غلام سرور لاهوری، خزینة الاصفیاء، ج۱، ص۴، چاپ سنگی، کانپور ۱۳۳۲/۱۹۱۴.
[۲]
غلام سرور لاهوری، خزینة الاصفیاء، ج۲، ص۴۴۹ـ ۴۵۰، چاپ سنگی، کانپور ۱۳۳۲/۱۹۱۴.
عنوان کتاب نیز حاکی از تاریخ آغاز تألیف آن است. با این حال، لاهوری در خاتمه کتاب [۳]
غلام سرور لاهوری، خزینة الاصفیاء، ج۲، ص۴۵۰، چاپ سنگی، کانپور ۱۳۳۲/۱۹۱۴.
گفته که شرح احوال بعضی از مشایخ را، که در ۱۲۸۲ و ۱۲۸۳ وفات یافته اند، بعداً به کتاب افزوده است.۲ - محتوااو در مقدمه کتاب [۴]
غلام سرور لاهوری، خزینة الاصفیاء، ج۱، ص۳، چاپ سنگی، کانپور ۱۳۳۲/۱۹۱۴.
تصریح دارد که بعد از تألیف گلدسته کرامات ، در مناقب عبدالقادر گیلانی ، از او خواسته شد که کتابی درباره احوال بزرگان دین و مشایخ صوفیه ، احوال و خوارق و کرامات آنان، به تفکیک سلسله های عرفانی ، جدا جدا بنویسد.بدین ترتیب غلام سرور خزینه را در هفت «مخزن» تنظیم کرد: ۱) شرح حال حضرت محمد صلی اللّه علیه وآله وسلم و خلفای راشدین و امامان معصوم علیهم‌السلام و ائمه اهل سنّت ؛ ۲) مشایخ قادریه ؛ ۳) مشایخ چشتیه ؛ ۴) مشایخ نقشبندیه و مجددیه ؛ ۵) مشایخ سهروردیه ؛ ۶) مشایخ سلاسل متفرقه؛ ۷) شامل چهار فصل یا «حِصّه» : درباره همسران پیامبر صلی اللّه علیه وآله وسلم، دختران آن حضرت ، زنان صالح و اهل کرامت، مجانین و مجاذیب گذشته و حال. سپس خاتمه کتاب آمده است. ۳ - جایگاهگفته شده که تذکره ای جامع تر از خزینة شامل تراجم برحسب سلسله های عرفانی از آغاز تا قرن سیزدهم، تألیف نشده است. [۵]
محمودعالم هاشمی، ذکر جمیل: تذکره اولاد امجاد حضرت مخدوم شیخ شهاب الدین محمد نور، ج۱، ص۱۱۶، لاهور ۱۹۶۸.
اگر چه این کتاب تذکره عمومی مشایخ صوفیه جهان اسلام است، مؤلف در آن به ضبط تراجم مشایخ شبه قاره و پنجاب اهتمامی خاص داشته و شرح حال مشایخ معاصر یا آنانی را که تازه درگذشته بودند را نیز آورده است. [۶]
ظهورالدین احمد، پاکستان مین فارسی ادب، ج۵، ص۱۳، ج ۵، لاهور ۱۹۹۰.
همچنین مؤلف مادّه تاریخ وفات هر یک از مشایخ را نیز در پایان احوال آنان ذکر کرده است. او در مقدمه کتاب [۷]
ظهورالدین احمد، پاکستان مین فارسی ادب، ج۵، ص۱۳، ج ۵، لاهور ۱۹۹۰.
منابع خود را کتاب های معتبر متقدمان و متأخران معرفی کرده و در ضمن هر مدخل منابع آن را درج نموده است. بسیاری از این منابع، از جمله تذکره آدم بنوری (احتمالا مناقب الحضرات )، تذکره حضرات حجره ، تذکره نوشاهی ، روضة الاسلام ، معراج الولایة ، مناقب الاولیاء و مناقب الاصفیاء ، تاکنون به چاپ نرسیده و نایاب است. [۸]
ظهورالدین احمد، پاکستان مین فارسی ادب، ج۵، ص۱۳ فهرست کامل منابع نایاب آن، ج ۵، لاهور ۱۹۹۰.
زبان کتاب بسیار ساده و به دور از هرگونه تکلف است و عبارات عربی در آن به ندرت دیده می‌شود. ۴ - بهره برداریاز میان تذکره‌هایی که در شبه قاره تألیف شده، خزینه به قدری مورد اقبال واقع شده که پس از ۱۲۸۱، منبع و سرمشق بسیاری از تذکره نویسان و مناقب نگاران صوفیه بوده است. [۹]
غلام سرور لاهوری، حدیقة الاولیاء: پنجاب کی اکابر صوفیه کامستند تذکره، مقدمه مجددی، ص ۱۸، پانویس ۱، چاپ محمد اقبال مجددی، لاهور ۱۳۹۶/۱۹۷۶.
تذکره نویس ایرانی، معصوم علیشاه ، در طرائق الحقائق [۱۰]
محمدمعصوم بن زین العابدین معصوم علیشاه، طرائق الحقائق، ج۲، ص۹، چاپ محمدجعفر محجوب، تهران ۱۳۳۹ـ۱۳۴۵ش.
[۱۱]
محمدمعصوم بن زین العابدین معصوم علیشاه، طرائق الحقائق، ج۲، ص۷۸، چاپ محمدجعفر محجوب، تهران ۱۳۳۹ـ۱۳۴۵ش.
[۱۲]
محمدمعصوم بن زین العابدین معصوم علیشاه، طرائق الحقائق، ج۲، ص۵۵۳، چاپ محمدجعفر محجوب، تهران ۱۳۳۹ـ۱۳۴۵ش.
[۱۳]
محمدمعصوم بن زین العابدین معصوم علیشاه، طرائق الحقائق، ج۳، ص۱۰، چاپ محمدجعفر محجوب، تهران ۱۳۳۹ـ۱۳۴۵ش.
[۱۴]
محمدمعصوم بن زین العابدین معصوم علیشاه، طرائق الحقائق، ج۳، ص۶۶، چاپ محمدجعفر محجوب، تهران ۱۳۳۹ـ۱۳۴۵ش.
[۱۵]
محمدمعصوم بن زین العابدین معصوم علیشاه، طرائق الحقائق، ج۳، ص۲۵۲، چاپ محمدجعفر محجوب، تهران ۱۳۳۹ـ۱۳۴۵ش.
از مطالب آن به ویژه مادّه تاریخ ها، استفاده کرده و گاهی نیز بر آن تعریض نوشته است. [۱۶]
محمدمعصوم بن زین العابدین معصوم علیشاه، طرائق الحقائق، ج۳، ص۳، چاپ محمدجعفر محجوب، تهران ۱۳۳۹ـ۱۳۴۵ش.
استوری در بخش تذکره های فارسی کتاب ادبیات فارسی [۱۷]
چارلز آمبروز استوری، ادبیات فارسی: یک بررسی زیستی کتابشناسی، ج۱، بخش ۲، ص۹۲۳ـ ۱۳۴۷، لندن ۱۹۷۲.
مکرر به خزینه استناد کرده است.البته بسیاری از تاریخ های تولد یا وفات خزینه صحت ندارد و در قبول آن‌ها باید احتیاط کرد. [۱۸]
ظهورالدین احمد، پاکستان مین فارسی ادب، ج۵، ص۱۳، ج ۵، لاهور ۱۹۹۰.
تذکره نویسانی که از خزینه تقلید کرده‌اند برخی از اشتباهات آن را یادآوری کرده اند. شریف احمد نوشاهی [۱۹]
شریف احمد شرافت نوشاهی، اذکار نوشاهیه: مشتمل بر حالات و مقالات حضرات مشائخ قادریه نوشاهیه رضوان اللّه علیهم اجمعین، ج۱، ص۳۵ـ۴۰، گجرات (۱۹۶۴).
اشتباهات غلام سرور را در مورد تاریخ وفات مشایخ نوشاهیه بررسی کرده است.همچنین در ترجمه اردوی خزینه بسیاری از این تاریخ ها اصلاح شده است. محمد حبیب در ابتدای کتاب تاریخ مشایخ چشت نظامی [۲۰]
خلیق احمد نظامی، تاریخ مشایخ چشت، ج۱، مقدمه، ص۷ـ۸، ج ۱، دهلی ۱۹۸۰.
به وسعت اطلاعات غلام سرور اذعان کرده و عیب عمده خزینه را انحراف از اصول اِسناد و تکیه بر کشف و کرامات و مناقب گویی دانسته است.۵ - چاپاین کتاب نخستین بار در ۱۲۸۴ در مطبع هوپ (امید) لاهور چاپ سنگی شد. بعد از آن در ۱۲۹۰، با تجدید نظر مؤلف، در مطبع ثمرهند لکهنو در دو جلد به چاپ دوم رسید. در مطبع نولکشور کانپور نیز دوره دو جلدی آن را حداقل سه بار (در ۱۸۹۴، ۱۹۰۲، ۱۹۱۴) چاپ سنگی شده است. [۲۱]
چارلز آمبروز استوری، ادبیات فارسی: یک بررسی زیستی کتابشناسی، ج۱، بخش ۲، ص۱۰۴۳ـ۱۰۴۴، لندن ۱۹۷۲.
[۲۲]
عارف نوشاهی، فهرست کتابهای فارسی چاپ سنگی وکمیاب کتابخانه گنج بخش، ج۱، ص۹۷۲ـ ۹۷۴، اسلام آباد ۱۳۶۵ش ـ.
نسخه های دست نویس کتاب نیز موجود است [۲۳]
احمد منزوی، فهرست مشترک نسخه های خطی فارسی پاکستان، ج۱۱، ص۱۰۳۲ـ۱۰۳۳، اسلام آباد ۱۳۶۲ـ۱۳۷۰ش.
[۲۴]
احمد منزوی، فهرستواره کتابهای فارسی، ج۳، ص۲۱۲۱، تهران ۱۳۷۴ش.
که احتمالا از روی نسخه های چاپی استنساخ شده است.۶ - نقدبا وجود این‌که خزینه از کتاب های مرجع به شمار می‌رود و غلط های چاپ های سنگی آن فراوان است، تاکنون هیچ چاپ انتقادی و منقحی از آن نشده است. ۷ - ترجمهمحمود عالم هاشمی و پیرزاده اقبال احمد فاروقی، مخزن مشایخ قادریه (انتشارات مکتبه نبویه، لاهور ۱۴۱۰)، و پیرزاده اقبال احمد فاروقی، مخزن مشایخ چشتیه و مشایخ سلاسل متفرقه (انتشارات مکتبه نبویه، لاهور ۱۹۹۰) را در سه جلد به اردو ترجمه کرده اند. ۸ - فهرست‌منابع(۱) ظهورالدین احمد، پاکستان مین فارسی ادب، ج ۵، لاهور ۱۹۹۰. (۲) غلام سرور لاهوری، حدیقة الاولیاء: پنجاب کی اکابر صوفیه کامستند تذکره، چاپ محمد اقبال مجددی، لاهور ۱۳۹۶/۱۹۷۶. (۳) غلام سرور لاهوری، خزینة الاصفیاء، چاپ سنگی، کانپور ۱۳۳۲/۱۹۱۴. (۴) محمدمعصوم بن زین العابدین معصوم علیشاه، طرائق الحقائق، چاپ محمدجعفر محجوب، تهران ۱۳۳۹ـ۱۳۴۵ش. (۵) احمد منزوی، فهرست مشترک نسخه های خطی فارسی پاکستان، اسلام آباد ۱۳۶۲ـ۱۳۷۰ش. (۶) احمد منزوی، فهرستواره کتابهای فارسی، تهران ۱۳۷۴ش. (۷) خلیق احمد نظامی، تاریخ مشایخ چشت، ج ۱، دهلی ۱۹۸۰. (۸) شریف احمد شرافت نوشاهی، اذکار نوشاهیه: مشتمل بر حالات و مقالات حضرات مشائخ قادریه نوشاهیه رضوان اللّه علیهم اجمعین، گجرات (۱۹۶۴). (۹) عارف نوشاهی، فهرست کتابهای فارسی چاپ سنگی وکمیاب کتابخانه گنج بخش، اسلام آباد ۱۳۶۵ش ـ. (۱۰) محمودعالم هاشمی، ذکر جمیل: تذکره اولاد امجاد حضرت مخدوم شیخ شهاب الدین محمد نور، لاهور ۱۹۶۸. (۱۱) چارلز آمبروز استوری، ادبیات فارسی: یک بررسی زیستی کتابشناسی، لندن ۱۹۷۲. ۹ - پانویس
۱۰ - منبعدانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «خزینة الاصفیاء»، شماره۷۰۴۷. |